Tetris, co się działo za Żelazną kurtyną

Narodziny Tetrisa – gra, która podbiła świat

Kto grał w Tetrisa, ten zrozumie. Kto nie grał, ten powinien zobaczyć jego pierwszą wersję i zastanowić się jak, czy w grach chodzi tylko o grafikę, skoro Tetris stał się nawet elementem Zimnej Wojny.

https://www.purepc.pl/tetris-ma-35-lat-do-dzis-to-najlepszy-towar-eksportowy-zsrr

Tetris został stworzony w 1984 roku przez Aleksieja Pażytnowa, rosyjskiego programistę pracującego w Akademii Nauk ZSRR. Gra szybko zyskała na popularności w Związku Radzieckim, rozprzestrzeniając się w zupełnie niekomercyjnej formule. Każdy, kto tylko ma do niej dostęp, przegrywana ją z dyskietki na dyskietkę i przekazywana z rąk do rąk. Ze względu na fakt, że w tamtym czasie pojęcie „komputer osobisty” nie istniało jeszcze w zasadzie za Żelazną Kurtyną, wszyscy grali w Tetrisa w pracy. Tu pojawia się już pierwszy kryzys, ponieważ nagle drastycznie spada produktywność wszystkich pracowników z dostępem do komputera. Część zakładów pracy zakazuje grania w Tetrisa.

Tajemnica nazwy – skąd wziął się Tetris?

https://www.gry-online.pl/gry/tetris-1987/z1fef

Zanim przejdę do sporów prawnych, poświęcę nieco miejsca samej nazwie gry. Otóż, pochodzi ona z połączenia dwóch słów:

„Tetra” – grecki przedrostek oznaczający „cztery”, nawiązujący do czterech kwadratów, z których składa się każdy klocek w grze

„Tennis” – ulubiony sport Aleksieja Pażytnowa, twórcy gry

Pażytnow stworzył tę nazwę, łącząc te dwa elementy, aby odzwierciedlić zarówno strukturę gry, jak i swoje osobiste zainteresowania^[1]. To istotne, że tak stworzona nazwa nie podlegała ochronie prawnoautorskiej. Chronić ją można było wyłącznie jako znak towarowy, jednak takiej rejestracji dokonano znacznie później. Wybór klocków składających się z czterech kwadratów był celowy – Pażytnow uznał, że figurki składające się z czterech elementów będą łatwiejsze do ułożenia w przypadku dynamicznej rozgrywki wideo^[2].

Prawa autorskie w ZSRR – komu naprawdę należał się Tetris?

A jakie prawa do gry miał Pażytnow? Jeśli ktoś interesuje się historią, to z pewnością nie będzie zaskoczony, jeśli powiem, że własność prywatna nie była najwyżej chronionym dobrem w Związku Radzieckim. Z zasady wszystkie prawa należały do państwa, a w tym przypadku konkretnie do Akademii Nauk ZSRR, gdzie Pażytnow pracował^[3]. Był tu jednak pewien niuans, ponieważ Pażytnow co prawda stworzył Tetrisa w pracy, ale dyskusyjnym było, czy w ramach swoich obowiązków zawodowych. Jak uczyły natomiast najlepsze standardy tamtejszego reżimu: „Prawo prawem, ale warto mieć jeszcze podpisane oświadczenie bezpośrednio zainteresowanego”. Pażytnow przekazał prawa do Tetrisa na rzecz Akademii Nauk na 10 lat, szczególnie, że upatrywał w tym możliwość rozpowszechniania gry. W tym okresie nie otrzymywał też żadnych zysków z gry, mimo jej ogromnego sukcesu komercyjnego^[4].

https://classicautomag.pl/historie/dziwny-sukces-471663

Tetris przekracza Żelazną Kurtynę

Co przekonało Pażytnowa do podpisania dokumentów? Po pierwsze, Pażytnow prawami do gry zainteresowany nie był. Był on jednak zainteresowany tym, aby gra została wydana. Udał się z tym problemem do swojego przełożonego – Wiktora Brjabrina – który to był człowiekiem obytym w świecie pozakurtynowym. Wtedy też padła propozycja przekazania praw do gry do Akademii, na co Wiktor chętnie przystał. Wysłał kopię gry do węgierskiego dewelopera Novotrade, który miał na koncie kilka mniej lub bardziej kojarzonych w Europie tytułów^[5]. Zanim jeszcze Pażytnow podpisał dokumenty i przekazał prawa do Tetrisa, gra znalazła się już na Węgrzech w Novotrade.

Robert Stein – przypadkowy zdobywca licencji

W tym momencie sprawa Tetrisa nagle staje się międzynarodowa! Jak do tego doszło? W 1986 roku brytyjski przedsiębiorca Robert Stein trafia przypadkowo na grę Tetris i jest nią zachwycony. Zachwycony do tego stopnia, że ustala, kto jest jej twórcą. Gdy dowiaduje się, że był to Pażytnow, kontaktuje się z nim. Autor jest zainteresowany udzieleniem licencji i rozpoczyna rozmowy ze Steinem. Ten jednak przez nieporozumienie jest przekonany, że już dostał legalnie licencje. W rzeczywistości jednak nic nie dostał, a Pażytnow – wtedy jeszcze nie będąc oficjalnie pozbawionym praw do gry – błędnie uważa, że nadal prowadzą rozmowy ze Steinem. Ten ostatni, będąc przeświadczonym, że ma licencję na Tetrisa poza Żelazną Kurtyną, zawiera umowę z brytyjskim magnatem medialnym Robertem Maxwellem na sprzedaż gry na komputery osobiste.

Międzynarodowy chaos licencyjny – kto miał prawa do Tetrisa?

Formalizm nie był prawdopodobnie najmocniejszą stroną Steina. Na podobnych zasadach jak wcześniej uzyskał licencję na Tetrisa tak później dystrybuował sublicencje. Do 1988 roku około dziesięciu firm uważało, że posiada prawa do Tetrisa, podczas gdy Stein zachował prawa do wersji na komputery domowe. Warto dodać, że Elorg, sowiecka agencja rządowa, której już wówczas przysługiwały prawa do gry, nie była świadoma umów negocjowanych i podpisywanych przez Steina. Do ZSRR nie wpływały żadne dochody z Tetrisa, który stawał się coraz bardziej popularny.

Bitwa gigantów: Nintendo kontra Atari

Prawdziwa walka zaczyna się jednak na zgoła innym froncie niż można było zakładać. W 1989 roku Nintendo i Atari Games rozpoczęły batalię prawną o prawa do Tetrisa. Jak łatwo się domyślić, skoro Stein nie miał praw do gry, to pozostałe firmy były w dość niejasnej sytuacji prawnej, ale niekoniecznie miały tego świadomość.

Zarzewiem konfliktu był fakt, że Atari Games, poprzez swoją spółkę zależną Tengen, uzyskało licencję na wydanie Tetrisa na automaty arcade od Mirrorsoft. Na tej podstawie firma uznała, że ma również prawa do wydania gry na konsolę Nintendo Entertainment System (NES)^[6].

Atari Games twierdziło, że NES jest de facto komputerem, na co wskazywała japońska nazwa konsoli „Famicom” (skrót od „Family Computer”). Firma argumentowała, że konsolę można przekształcić w komputer za pomocą peryferiów takich jak Family BASIC. Nintendo z kolei utrzymywało, że pierwotna licencja dotyczyła tylko komputerów, a nie konsol do gier^[7].

Radziecki Elorg wchodzi do gry

Wróćmy teraz do ZSRR i sprawdźmy, kto reprezentował prawa do Tetris w Mateczce Rosji. Otóż, system prawny ZSRR nie zapewniał ochrony praw autorskich dla indywidualnych twórców w przypadku wynalazków stworzonych w ramach pracy państwowej. Pierwotnie radziecki rząd nie miał jednak koncepcji na komercjalizację jakichkolwiek gier. Duże zainteresowanie Tetrisem było dla nich zaskoczeniem nie tylko z tego powodu, że bynajmniej nikt w Agencji nie zlecał jego stworzenia, ale też z tego powodu, że w tamtym czasie przemysł gier wideo praktycznie nie istniał w ZSRR. Widząc jednak potencjał Tetris utworzono organizację Elektronorgtechnica (ELORG), która miała zarządzać prawami do gry i negocjować umowy licencyjne^[8]. Był to dobry ruch, szczególnie uwzględniając fakt, że Stein nigdy nie otrzymał licencji, a dwóch dużych graczy – Nintendo i Atari właśnie toczyło batalie o zakres sublicencji.

Rozprawa w sądzie – kto wygrał bitwę o Tetrisa?

15 czerwca 1989 roku Nintendo i Atari Games rozpoczęły batalię prawną w sądzie w San Francisco. Do rozpoznania sprawy wyznaczono sędziego Fern M. Smith. Nintendo jednak zamiast tworzenia linii obrony postanowiło pójść o krok dalej i zajęło się przygotowaniem świadków. Mówi się, że przygotowanie to polegało na przedstawieniu argumentacji dla Elorg, która miała skłonić agencję do opowiedzenia się po stronie japońskiego potentata.

Wyrok zapadł stosunkowo szybko, bo już 21 czerwca 1989 roku. Sędzia Smith wydała orzeczenie na korzyść Nintendo. Jak je uzasadniła? Uznała, że Mirrorsoft i Spectrum HoloByte (od których Atari uzyskało prawa) nigdy nie otrzymały wyraźnego upoważnienia do dystrybucji gry na konsolach. Sąd nie dał się też zwieść argumentacji Atari, że NES jest komputerem. Sąd przyznał też na rzecz Nintendo tymczasowy zakaz sądowy przeciwko Atari Games.^[9]

Jakie konsekwencje przyniosło to orzeczenie? Atari Games natychmiast wycofało swoją wersję Tetrisa na NES ze sprzedaży. Według dostępnych danych 268.000 kartridży pozostało niesprzedanych w magazynach firmy. Nintendo wydało własną wersję Tetrisa na NES jeszcze w tym samym roku, odnosząc duży sukces komercyjny^[10]. Ta sprawa sądowa miała duże znaczenie dla branży gier, potwierdzając silną pozycję Nintendo na rynku konsol w USA oraz ustanawiając precedens w kwestii praw do Tetrisa.

TETЯIS – sposób Atari na obejście zakazu

Czy Atari się poddało? Oczywiście, że nie, choć nie można też powiedzieć, żeby grało fair. Poprzez oddział Tengen, firma zaczęła tworzyć grę, którą wypuściła w 1989 roku. Grę opartą na schemacie Tetrisa i nazwaną TETЯIS. Była to gra zręcznościowa wydana na automaty arcade. Gra opiera się na klasycznej mechanice Tetrisa. Nie była to jednak kopia jeden do jeden. Chcąc jednak uniknąć zarzutów plagiatu, Atari wprowadza kilka unikalnych elementów:

Rozgrywka podzielona jest na rundy, każda z określoną liczbą linii do ukończenia
Po ukończeniu rundy plansza jest czyszczona i rozpoczyna się kolejna
Gra oferuje tryb dla jednego i dwóch graczy (tryb rywalizacji i współpracy)
Dostępne są różne poziomy trudności

Wersja arcade TETЯIS od Atari Games sprzedała się w około 20 000 egzemplarzy, choć są też źródła, które mówią o mniej niż 100.000 egzemplarzy.^[11]

https://tetris.wiki/File:Tetris_(Atari)_flyer.jpg

Pażytnow odzyskuje swoje dzieło

Na tym jednak historia Tetrisa się nie kończy. Choć Pażytnow stworzył Tetris na komputerze w Akademii Nauk ZSRR, to jednak prawa te szybko przeniósł bez żadnej gratyfikacji na rzecz Akademii. Sytuacja zmieniła się jednak początkiem lat dziewięćdziesiątych. W 1991 roku Pażytnow przeprowadził się do Stanów Zjednoczonych z pomocą Henka Rogersa, przedsiębiorcy, który wcześniej negocjował prawa do Tetrisa dla Nintendo. Tu Pażytnow poznał już zapach wolnego rynku, więc zaczął zastanawiać się, jak odzyskać prawa do Tetrisa. Udało mu się to w 1996 roku. Teraz sprawy toczą się już klasycznie, jak na kapitalistyczne USA przystało. Pażyrow zakłada The Tetris Company LLC (TTC), zarządzana przez Henka Rogersa – będącego wcześniej prezesem Bullet-Proof Software i przedstawicielem Nintendo w sprawie licencji do gry. To właśnie The Tetris Company LLC wywalczyła ostatecznie (w 2001 roku) prawa do znaku handlowego Tetris^{^[12]}.

Tetris w XXI wieku – nowe spory i wyroki sądowe

Na tym spory o Tetris jednak się nie kończą. Kolejnym, był ten pomiędzy Tetris Holding, a Xio Interactive, który zakończył się wyrokiem z 30 maja 2012 roku. Jak łatwo się domyślić, poszło o naruszenie praw autorskich. Xio Interactive stworzyło grę o nazwie „Mino” na iPhone’a, która była niemal identyczną kopią Tetrisa. Firma otwarcie przyznała, że skopiowała Tetrisa, twierdząc jednak, że skopiowała tylko niechronione elementy gry. Warto podkreślić, że pomysły, czy metody, a nawet reguły gry jako takie nie są chronione prawem autorskim. Ochronie podlega sposób ich wyrażenia, ewentualnie elementy opatentowane, ale tych akurat w Tetrisie nie było. Innymi słowy, to wizualna ekspresja Tetrisa jest chroniona prawem autorskim, mimo że same zasady gry nie podlegają ochronie. Tetris Holding miał na ten temat jednak odmienne zdanie i skierował sprawę do sądu.

W pozwie przedstawiona została argumentacja, że Xio skopiowało chronione elementy ekspresji, w tym look and feel, czyli ogólne wrażenie graczy w kontekście charakterystycznych cech danej rozgrywki. Zarzutów i przykładów było wiele, a w pozwie podano w szczególności kwestie takie jak wygląd i ruch klocków, wymiary pola gry, kolorystykę, efekty wizualne (np. „duchy” klocków)^[13]. W celu sprawdzenia, kto ma racje w sprawie Sąd zastosował test abstrakcji-filtracji-porównania (AFC) do oceny podobieństwa między grami^[14].

Sprawa zakończyła się wyrokiem na korzyść Tetris Holdin, w którym podkreślono między innymi, że[15]:

„Chociaż standardowe elementy rozgrywki nie podlegają ochronie prawnoautorskiej, gra Mino była nadal znacząco podobna do Tetrisa pod względem stylu artystycznego, a te elementy podlegają ochronie prawem autorskim.”

Z wyroku można wysnuć kilka kluczowych kwestii, choć mają one odniesienie wprost wyłącznie do prawa amerykańskiego. Warto je tu jednak przytoczyć. Rzecz w tym, że doktryna połączenia (merger doctrine) nie ma zastosowania, ponieważ istnieje wiele sposobów zaprojektowania gry logicznej z klockami.

Przekładając sprawę na grunt prawa polskiego można natomiast powiedzieć, że w sprawie sąd oparł się na konstrukcji bliższej czynowi nieuczciwej konkurencji w postaci naśladownictwa produktu, którym w tym przypadku jest gra Tetris, a nie na plagiacie prawnoautorskim. Choć orzecznictwo zna pewne wyjątki związane z uznaniem za utwór nawet najprostszych przedmiotów, to jest mało prawdopodobne, aby tego rodzaju klocki mogły być uznane za kreatywne, twórcze oraz o indywidualnym charakterze. Podobieństwo było jednak bardziej niż łudzące.

https://en.wikipedia.org/wiki/Tetris_Holding,_LLC_v._Xio_Interactive,_Inc.

W orzeczeniu wydano także stały nakaz sądowy zabraniający Xio dalszej dystrybucji gry Mino. Wyrok ten potwierdził, że „wygląd i odczucia” (look and feel) gry wideo mogą być chronione prawem autorskim, o ile stanowią oryginalną ekspresję twórczą. Co istotne, orzeczenie to przełamuje także dotychczasową linię orzeczniczą, która wcześniej odmawiała z zasady ochrony w podobnych przypadkach, ustanawiając ważny precedens w kwestii ochrony praw do gier wideo przed kopiowaniem^[16].

Warto podkreślić, że dla wzmocnienia ochrony The Tetris Company zastrzegło prócz znaku towarowego „Tetris” także „Tetrimino”. Mimo to, Tetris Company skutecznie wykorzystuje system prawny do usuwania prostych klonów gry z rynku, nawet jeśli podstawy prawne ich roszczeń dotyczących dokładnego rozmiaru pola gry i kształtu elementów są dyskusyjne^[17].

Polski akcent – Blockout, czyli trójwymiarowy Tetris

Na koniec tej historii warto dodać jeszcze jej polski akcent, czyli grę Blockout. Blockout to gra logiczna wydana w 1989 roku przez California Dreams. Została opracowana w Polsce przez Aleksandra Ustaszewskiegoi Mirosława Zabłockiego. Blockout to nielicencjonowana, trójwymiarowa wersja Tetrisa^[18]. Produkcja ta nie odniosła co prawda wielkiego sukcesu komercyjnego, jednak może poszczycić się prawdziwą multiplatformowością. Ma kilkanaście wersji sprzętowych, zagościła między innymi na takich konsolach jak Atari Lynx czy Sega Genesis^[19].

https://8bit.fandom.com/wiki/Blockout

Wyobrażając sobie spór między Tetrisem, a twórcami Blockout można przypuszczać, że zakończyłby się on inaczej niż sprawa Xio i gry Mino. Choć nie mogę tego przesądzić, to w mojej ocenie nie sposób byłoby w jej przypadku zarzucić plagiatu, jak miało to miejsce w sprawie Xio i gry Mino. Faktem jest, że gra bazuje na tym samym założeniu, jednak całość rozgrywki odbywa się zgoła inaczej. Niemniej, w czasach, gdy Blockout był na rynku prawa do Tetris były na tyle niejasne, że wszyscy zainteresowani mieli prawdopodobnie większe wyzwania niż polska, niszowa, gra logiczna stworzona przy być może nawet zbyt dużej inspiracji Tetrisem.

^[1] „Tetris – historia i rekordziści kultowej gry” (https://www.bryk.pl/artykul/tetris-historia-i-rekordzisci-kultowej-gry – dostęp dnia 1.02.2025)

^[2] Rafał Pikuła, „Układanka: co o twoim biznesie mogą powiedzieć Tetris i Minecraft?” (https://mitsmr.pl/b/ukladanka-co-o-twoim-biznesie-moga-powiedziec-tetris-i-minecraft/PxVXRSbc4 – dostęp dnia 1.02.2025)

^[3] Katarzyna Gargol, „Stworzył Tetrisa, a jeździł Ładą” (https://classicautomag.pl/historie/dziwny-sukces-471663 – dostęp dnia 22.01.2025)

^[4] Katarzyna Gargol, „Stworzył Tetrisa, a jeździł Ładą” (https://classicautomag.pl/historie/dziwny-sukces-471663 – dostęp dnia 22.01.2025)

^[5] „Appaloosa Interactive”, Wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/Appaloosa_Interactive – dostęp dnia 31.01.2025)

^[6] „Tetris”, Wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/Tetris – dostęp dnia 18.01.2025)

^[7] Jimmy Maher, „A Tale of the Mirror World, Part 7: Winners and Losers”, The Digital Antiquarian (https://www.filfre.net/2017/07/a-tale-of-the-mirror-world-part-7-winners-and-losers/ – dostęp dnia 18.01.2025)

^[8] „Tetris”, Wikipedia (wersja polska) (https://pl.wikipedia.org/wiki/Tetris – dostęp dnia 22.01.2025)

^[9] Jimmy Maher, „A Tale of the Mirror World, Part 7: Winners and Losers” (https://www.filfre.net/2017/07/a-tale-of-the-mirror-world-part-7-winners-and-losers/ – dostęp dnia 18.01.2025)

^[10] „Tetris (Atari Games)”, Wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/Tetris_(Atari_Games) – dostęp dnia 18.01.2025)

^[11] –tsr, „Tetris: A Comprehensive History” (https://www.atarihq.com/tsr/special/tetrishist.html – dostęp dnia 18.01.2025)

^[12] „Tetris”, Wikipedia (wersja polska) (https://pl.wikipedia.org/wiki/Tetris – dostęp dnia 18.01.2025)

^[13] „Tetris Holding, LLC v. Xio Interactive, Inc.” (https://studicata.com/case-briefs/case/tetris-holding-llc-v-xio-interactive-inc/ – dostęp dnia 1.02.2025)

^[14] „Tetris Holding, LLC v. Xio Interactive, Inc.”, Wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/Tetris_Holding,_LLC_v._Xio_Interactive,_Inc. – dostęp dnia 1.02.2025)

[15] Wyrok w sprawie Tetris Holding vs. Xio Interactive, United States District Court for the District of New Jersey, 30 maja 2012, sygn. 863 F.Supp.2d 394 (D.N.J. 2012) (https://case-law.vlex.com/vid/tetris-holding-llc-v-890864419 – dostęp 13.08.2025)

^[16] „Tetris Holding, LLC v. Xio Interactive, Inc.”, Wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/Tetris_Holding,_LLC_v._Xio_Interactive,_Inc. – dostęp dnia 1.02.2025)

^[17] „Tetris copyright issues” (https://gamedev.stackexchange.com/questions/136810/tetris-copyright-issues – dostęp dnia 18.01.2025)

^[18] „Blockout”, Wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/Blockout – dostęp dnia 14.02.2025)

^[19] K. Augustyn, C64 Polskie Piksele w Grach, 2022 rok, s. 19

🟪 Jak Tetris stał się polem bitwy Zimnej Wojny? 🎮🔥